Wybór Gabriela Narutowicza na prezydenta wzmocnił polityczne podziały. Środowisko endecji gwałtownie zaprotestowało, a na ulicach zawrzało od zamieszek. Nowy prezydent był zaciekle krytykowany, niechęć wobec jego osoby rosła z dnia na dzień. 16 grudnia 1922 r. doszło do tragedii.
Gabriel Narutowicz — polityczna kariera
Gabriel Narutowicz wkroczył do polskiej polityki we wrześniu 1919 r. Zaproszony przez rząd, wrócił do kraju ze Szwajcarii i aktywnie zaangażował się w odbudowę państwa polskiego. Doświadczenie zdobyte podczas pracy w Szwajcarii wykorzystał po objęciu funkcji ministra robót publicznych w rządzie Władysława Grabskiego 23 czerwca 1920 r. Nieco ponad 2 lata później, bo 28 czerwca 1922 r. objął tekę ministra spraw zagranicznych w rządzie Artura Śliwińskiego. Po wyborach w roku 1922 zachował stanowisko ministra spraw zagranicznych w rządzie Juliana Ignacego Nowaka.
Nieoczekiwanie, zaproponowano mu kandydaturę w grudniowych wyborach prezydenckich. Ostatecznie przyjął on propozycję działaczy PSL „Wyzwolenie”. O jego wygranej 9 grudnia 1922 r. przesądziły głosy lewicy, mniejszości narodowych oraz PSL „Piast”. Otrzymał on 289 głosów, a jego główny rywal, Maurycy Zamoyski, 227. Od razu po wyborze jego przeciwnicy zaczęli organizować kampanie dyskredytujące go w oczach społeczeństwa. W dzień zaprzysiężenia na prezydenta endecja wznieciła w Warszawie uliczne rozruchy. Protestujący próbowali siłą powstrzymać Gabriela Narutowicza, blokując ulice wiodące do gmachu sejmowego. Do zaprzysiężenia na prezydenta jednak doszło, odbyło się ono 11 grudnia 1922 r. w Warszawie.
Zabójstwo prezydenta — kim był zamachowiec?
Do zamachu na życie pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej doszło 16 grudnia 1922 r. w warszawskiej galerii sztuki Zachęta podczas uroczystego otwarcia wystawy sztuk pięknych. Gabriel Narutowicz zatrzymał się, by podziwiać obraz „Szron” Teodora Ziomka, kiedy otrzymał trzy strzały w plecy. Zmarł na miejscu. Morderstwa dopuścił się malarz i pedagog, Eligiusz Niewiadomski. Do dziś powody, dla których zabił prezydenta, nie są znane.
Napastnik nie próbował uciekać, przyznał się do winy oraz poprosił o najwyższy wymiar kary. Eligiusz Niewiadomski był wykładowcą akademickim, krytykiem sztuki, miał 53 lata i był szanowany w środowisku. Tym trudniej było zrozumieć, co pchnęło go do tego czynu. Podczas procesu tłumaczył, że pierwotnie planował zabić Józefa Piłsudskiego, a zamach na prezydenta Gabriela Narutowicza był „[…] jednym z epizodów walki o naród, walki o polskość Polski.[…]”. 30 stycznia 1923 r. został skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie, która została wykonana dzień później przez kompanię szkolną 30. Pułku Strzelców Kaniowskich na stokach Cytadeli. Nieliczni znajomi zamachowca zgodnie twierdzili, że był skrytym samotnikiem, zarzucali mu brak równowagi oraz skłonność do gwałtownych reakcji i radykalizmu. W środowisku postrzegany był jako osoba surowa, popędliwa, a nawet bezwzględna. Nie cieszył się sympatią wśród kolegów i interesantów, lekceważył otoczenie, a jego aspołeczny charakter podsycały wybujałe ambicje.
Najwięcej informacji o Eligiuszu Niewiadomskim udzielił jego kolega z pracy, malarz, Jan Skotnicki. Według jego relacji Niewiadomski był antysemitą i wariatem. Skotnicki zwrócił uwagę na jego pryncypialność i bezwzględność ideową. W swoich wspomnieniach o zamachowcu poruszył wątek jego autodestrukcyjnej natury, która, być może, pchnęła go do morderstwa prezydenta. Pod koniec 1921 r. Eligiusz Niewiadomski został wyrzucony z pracy w Ministerstwie Sztuki i Kultury z powodu kłótni z samym ministrem, stał się bezrobotny i jeszcze bardziej wyalienowany. Skotnicki uznał ten fakt za kluczowy krok na drodze ku przepaści. Niewiadomski był człowiekiem zbyt dumnym i ambitnym, by po prostu odebrać sobie życie, dlatego wybrał zamach, czyn, który na zawsze zapisał go na kartach polskiej historii.
Pożegnanie prezydenta
Odgłosy strzałów ściągnęły na miejsce zdarzenia pozostałych uczestników wystawy. Wśród nich znalazła się poetka Kazimiera Iłłakowiczówna, która poleciła położyć Gabriela Narutowicza na podłodze, uklękła przy nim i ułożyła jego głowę na swoich kolanach. Obecny na sali ksiądz odmówił modlitwę. Poetka wspominała później, że zamknęła Narutowiczowi oczy i przewiązała mu twarz białym szalikiem, a o swoich odczuciach mówiła tak: „Bolało mnie uczucie osamotnienia tego trupa, którego barki i głowa tak ciążyły na moich kolanach.”
Pogrzeb Gabriela Narutowicza odbył się 19 grudnia 1922 r. w podziemiach bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Zabójca prezydenta został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny 31 stycznia 1923 r. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Ginę za Polskę, którą gubi Piłsudski”. Gabriel Narutowicz spoczął na warszawskich Powązkach. W jego pogrzebie uczestniczyło ponad 10 tys. ludzi, w dużej mierze były to osoby wspierające Narodową Demokrację, z którą powiązany był Eligiusz Niewiadomski.
Śmierć prezydenta Narutowicza odcisnęła piętno na osobie marszałka Józefa Piłsudskiego i wzmogła jego niechęć do Narodowej Demokracji. W pewnym stopniu czuł się odpowiedzialny za ten zamach, ponieważ to on był początkowym celem. Środowisko poetów również poczuło się dotknięte tragedią, która zainspirowała ich do stworzenia kilku utworów jej poświęconych. Antoni Słonimski napisał wiersz „Na śmierć prezydenta Narutowicza”, a Julian Tuwim stworzył utwór „Pogrzeb prezydenta Narutowicza”. Zamach jeszcze przez lata był często poruszanym tematem, a wydarzenia, które się wtedy rozegrały, stały się symbolem brutalnej walki sił politycznych.
