Zaginięcia osób w Polsce to od kilku lat narastający problem społeczny. Znikają zarówno osoby młode, dorosłe jak i w podeszłym wieku. Nie ma znaczenia płeć, wiek czy status społeczny.
Przyczyny zaginięć osób
Do zaginięć dochodzi najczęściej z powodu samowolnego zerwania kontaktów z najbliższymi, ucieczek nastolatków z domów rodzinnych i placówek zapewniających pieczę zastępczą, chorób psychicznych oraz somatycznych (np. depresja, demencja, upośledzenie umysłowe, alzheimer, itp.), nieszczęśliwych wypadków, ale także z powodu przestępstw. Do najbardziej typowych należą porwanie, bezprawne pozbawienie wolności, handel ludźmi, a nawet zabójstwo. Dane statystyczne udostępniane przez Policję przekonują jednak, że zaginięcia kryminalne stanowią zaledwie 5% wszystkich zdarzeń. Statystyki Policyjne wskazują, że każdego roku rejestruje się kilkanaście tysięcy zaginięć na terenie naszego kraju. W rzeczywistości jednak liczba osób zaginionych jest trochę mniejsza, a wynika to ze zjawiska tzw. zaginięć wielokrotnych czyli sytuacji, gdy określona osoba kilka razy w ciągu roku staje się ofiarą zaginięcia. Spadek ogólnej liczby zaginionych odnotowany w ciągu ostatnich 3 lat wynika głównie ze zmian regulacyjnych, które nastąpiły w 2018 roku. Jedną z głównych zmian jest eliminacja tzw. porwań rodzicielskich z ogólnej statystyki osób zaginionych. Od kilku lat obserwowano znaczny wzrost tego typu zdarzeń, a ze względu na specyfikę uprowadzeń rodzicielskich ustanowiono odrębne algorytmy postępowania w przypadku ich zaistnienia. Innym, znacznie wpływającym elementem na spadek skali zjawiska jest niewątpliwie pandemia, która znacznie ograniczyła wyjazdy turystyczne, podczas których nierzadko dochodzi do zaginięć.
Ciemna liczba przestępstw
Analizując skalę zjawiska zaginięć Polaków nie należy zapominać o tzw. ciemnej liczbie przestępstw. To zdarzenia nie ujęte w ogólnej statystyce zjawiska z powodu ich niewykrycia bądź niezgłoszenia przez osoby najbliższe zaginionego. Taka sytuacja może mieć miejsce w przypadku bezdomności, samotnego trybu życia zaginionego, przekonania najbliższych o podjęciu przez zaginionego decyzji o opuszczeniu rodziny, a nawet przyczynienie się tych osób do zaginięcia. Obecnie trudno jednoznacznie wskazać jaki jest rozmiar ciemnej liczby zaginięć. Zjawisko dotyczy praktycznie każdego przestępstwa, a określenie jego skali nastręcza wiele problemów. Ciemna liczba przestępstw przekłada się bezpośrednio na ciemną liczę zaginięć i świadczy o tym, że zdarzeń tych w rzeczywistości może być dużo więcej. Praktyka działań Policji wskazuje jednak, że nawet po wielu latach możliwym jest rozwiązanie niejednej zagadki kryminalnej. Kluczowe znaczenie ma jednak prawidłowość i rzetelność działań, a także rodzaj i zakres dokonanych ustaleń, dlatego bardzo ważnym jest, aby zbadać wszystkie tropy i sprawdzić nawet wykluczające się hipotezy.
W przypadku zaginięcia człowieka nieocenioną rolę odgrywa czas. Każda godzina, minuta, a nawet sekunda ma istotne znaczenie. Zakres, a także niezwłoczność czynności poszukiwawczych podejmowanych przez Policję zależy przede wszystkim od nadania sprawie określonego poziomu (sprawę kwalifikuje się do I, II lub III poziomu poszukiwań). Ocena ta zależy od całokształtu okoliczności sprawy, ale przede wszystkim od wieku, schorzeń, samodzielności osoby zaginionej, a zwłaszcza ryzyka wystąpienia zagrożenia dla jej zdrowia, życia czy wolności. Zaginięcie małoletniego, osoby niezdolnej do samodzielnej egzystencji czy przestępne działanie osób trzecich to zdarzenia, wskutek których Policja z pewnością nada I poziom i niezwłocznie podejmie działania poszukiwawczo-ratownicze. Wszczęte działania będą jednak różniły się np. w sprawie zaginięcia osoby, która od dawna nosiła się z zamiarem zerwania kontaktów z otoczeniem i wyjazdem za granicę. Analizy okoliczności zaginięcia i kwalifikacji sprawy do jednego z poziomów dokonują funkcjonariusze Policji. Adekwatna reakcja służb zajmujących się bezpieczeństwem jest kwestią kluczową i nierzadko decydującą o finale poszukiwań.
Poszukiwania osób w praktyce
Zakres oraz metody działań poszukiwawczych zależą przede wszystkim od rodzaju zdarzenia i miejsca poszukiwań. Na podstawie informacji przekazanych przez osobę zgłaszającą Policja bardzo szybko typuje miejsca poszukiwań. W przypadku zaginięć, które nie mają charakteru kryminalnego zazwyczaj są to tereny zalesione, wodne czy górzyste. W poszukiwaniach terenowych wykorzystuje się czynnik ludzki, zespoły poszukiwawczo-ratownicze, które wyposażone są w profesjonalny sprzęt, ale nierzadko także korzysta się z innowacyjnych rozwiązań. Rozwój wielu dziedzin nauki, a także technologii umożliwia penetrację określonego terenu w sposób niezwykle szybki i skuteczny. Obecnie w działaniach poszukiwawczych wykorzystuje się m. in. systemy informacji geograficznej, drony, roboty podwodne, termowizję czy psy ratownicze.
Systemy informacji geograficznej pozwalają zwizualizować trasę, którą pokonuje zaginiony na podstawie analizy monitoringu miejskiego czy logowania się telefonu do stacji BTS. System umożliwia także zobrazowanie topografii terenu, a to z kolei pozwala wytypować miejsca, na obszarze których może znajdować się osoba zaginiona, a nawet określić tempo w jakim się porusza. Drony, czyli bezzałogowe statki powietrzne umożliwiają w sposób bardzo szybki i niezagrażający zdrowiu ani życiu ratowników (zwłaszcza w terenach trudnych, bagiennych, górzystych, itp.) zweryfikować wytypowany obszar celem odnalezienia osoby zaginionej. Praktyka wskazuje, że drony dokonują przeszukania terenu o powierzchni 1 km2 w czasie około 5 razy szybszym niż zespół poszukiwawczy. Roboty podwodne wykorzystuje się do poszukiwań osób zaginionych w akwenach wodnych. Urządzenia te wyposażone są w kamery o wysokiej rozdzielczości, a rejestrowany obraz analizowany jest w czasie rzeczywistym przez operatorów z lądu. Wykorzystanie tych urządzeń pozwala na czasochłonną i szczegółową penetrację dna zbiornika wodnego, unikając jednocześnie zagrożenia nurków związanego chociażby z dużą głębokością niektórych akwenów. Kamery termowizyjne, w które wyposażone są np. drony czy specjalistyczne lornetki umożliwiają zlokalizowanie człowieka w porze nocnej. Termowizja wykorzystuje różnicę temperatury otoczenia oraz znajdujących się w jego okręgu obiektów. Pies ratowniczy, czyli pies pracujący tzw. górnym wiatrem dzięki niezwykłym zdolnościom swojego węchu może zastąpić nawet 150 członków grupy poszukiwawczo-ratowniczej. Dodatkowo, znakomity węch czworonożnych funkcjonariuszy pozwala wyczuć zapach człowieka nawet z 800 metrów!
Nowoczesne technologie niewątpliwie wspierają działania poszukiwawcze. Podkreślić jednak należy, że żaden sprzęt nigdy nie zastąpi czynnika ludzkiego. Nawet najlepsze urządzenia obsługiwane w niewłaściwy sposób nie przyniosą oczekiwanych rezultatów. Innowacyjne technologie nigdy nie zastąpią myślenia i intuicji doświadczonych członków grupy poszukiwawczo-ratowniczej.
Wiodącym podmiotem ustawowo powołanym do poszukiwania osób zaginionych jest oczywiście Policja. Od kilku lat obserwuje się jednak udział prywatnych grup cywilnych oraz detektywów w akcjach poszukiwawczych. Rezultaty współpracy różnych podmiotów poszukiwawczych zauważa się podczas akcji poszukiwawczo-ratowniczych. Ograniczone nakłady finansowe z publicznych środków pieniężnych skutkują ubogim sprzętem specjalistycznym w Policji. Nierzadko dochodzi do sytuacji, gdy Policja korzysta z pomocy i sprzętu podmiotów pozapolicyjnych. Dodatkowo, podmioty prywatne, takie jak agencje detektywistyczne działają na zlecenie osób najbliższych zaginionego co skutkuje ogromnym zaangażowaniem w sprawę. Tego typu podmioty niejednokrotnie posiadają bogatsze wyposażenie sprzętowe, co powoduje, że ich działania mogą przynieść znacznie lepsze rezultaty. Ponadto, detektywi odbywają liczne specjalistyczne szkolenia, które pokrywają z prywatnych środków. Jak wskazuje praktyka, kursy służb państwowych ograniczone są brakiem środków finansowych na realizację kształcenia indywidualnego funkcjonariuszy.
Zaginięcia osób, a rzeczywistość
Zjawisko zaginięć jest ogromnym problemem społecznym a w przypadku jego zaistnienia zagrożona jest najwyższa wartość człowieka- zdrowie, a nawet życie. Wobec tego niezmiernie ważnym jest natychmiastowe poinformowanie najbliższej jednostki Policji, a co za tym idzie rozpoczęcie natychmiastowych poszukiwań zaginionego. Z relacji osób najbliższych wynika, że Policja nie zawsze przyjmuje zgłoszenie o zaginięciu. W społeczeństwie panuje błędne przekonanie, że musi minąć 24 czy 48 godzin od zaginięcia, aby Policja wszczęła czynności poszukiwawcze. Zgodnie z obowiązującymi przepisami każda jednostka Policji zawsze zobowiązana jest przyjąć zawiadomienie o zaginięciu osoby, a po zakwalifikowaniu sprawy do jednego z poziomów podjąć czynności zmierzające do odnalezienia osoby. Niestety, praktyka wskazuje, że osobom zgłaszającym odmawia się przyjęcia zgłoszenia, co negatywnie wpływa na efekty poszukiwań. Detektyw jednak wszczyna działania poszukiwawcze zaraz po zaangażowaniu się w sprawę poszukiwawczą, gdyż to właśnie czas odgrywa najważniejszą rolę w zaginięciach. Niezwłoczne wszczęcie działań poszukiwawczych, a także wsparcie poszukiwań najnowszą technologią mogą zagwarantować odniesieniem sukcesu w postaci odnalezienia żywej osoby zaginionej.
Autor: Patrycja Mencel- Katedra Kryminalistyki Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.